Zeyd bin Hârise (r.a.) sekiz yaşında iken Benî Kayn süvârileri tarafından yapılan bir baskında kaçırılıp köle olarak satılmak üzere Ukaz Panayırı’na götürülmüştü.
Hakîm bin Hizâm, onu, halası Hazret-i Hatîce için dört yüz dirheme satın aldı. Âlemlerin Efendisi Zeyd’i görünce,
“Bu köle benim olsaydı muhakkak onu âzâd ederdim!” buyurdu.
Hazret-i Hatîce büyük bir memnûniyetle:
“Öyleyse Sen’in olsun!” dedi.
Peygamber Efendimiz de onu hemen âzâd etti. (İbn-i Hişâm, I, 266; İbn-i Sa’d, III, 40)
Zeyd’in babası, oğlunun kaybolmasına çok üzülmüş ve onu aramaya çıkmıştı. Oğlunun Mekke’de olduğunu hacılardan öğrenince, hemen kardeşiyle birlikte yola çıkıp Âlemlerin Efendisi’ni buldular.
O’na Zeyd için gereken bedeli vermeye hazır olduklarını söyleyerek, ödeyecekleri miktar husûsunda insaflı davranmasını istediler. Efendimiz (s.a.v.) “Bundan başka bir çözüm yolu olamaz mı?” buyurdu. “Nedir o?” diye sorduklarında da:
“Onu çağırın ve tercihinde serbest bırakın! Eğer sizi seçerse hiçbir bedel ödemenize gerek yok! Eğer beni tercih ederse, Vallâhi benimle kalmak isteyeni hiç kimseye tercih etmem!” buyurdu.
Zeyd’in babası ile amcası, “Sen bize çok insaflı davrandın, büyük lutuf ve ihsanda bulundun!” diyerek memnûniyetlerini ifâde ettiler.
Zeyd ise, “Vallâhi ey Muhammedü’l-Emîn! Ben hiç kimseyi Siz’e tercih etmem! Siz benim için anne ve baba makâmındasınız.
Ben ancak Siz’in yanınızda kalırım.” dedi.
Baba ve amcasının sitem dolu sözlerine karşı da:
“Ben bu zâttan öyle şeyler gördüm ki, hiç kimseyi O’na tercih edemem ve O’ndan hiçbir zaman ayrılmayacağım!” dedi.
Fahr-i Kâinât Efendimiz, Zeyd’in sadâkatini görünce, onu elinden tutarak Kâbe’ye götürdü ve:
“Ey insanlar! Şâhit olunuz ki Zeyd benim oğlumdur, ben ona vârisim, o da bana vâris olacaktır.” diyerek onu evlât edindi.
(O günden sonra Zeyd’e, Zeyd bin Muhammed- Muhammed’in oğlu Zeyd denilmeye başlandı.) Bu durum, Ahzâb Sûresi’nin 5. ve 40. âyetleriyle evlâtlık tatbîkâtının kaldırılışına kadar devâm etti.)
Zeyd (r.a.)’ın babası ve amcası bunu görünce, gönül huzuruyla memleketlerine döndüler. (İbn-i Hişâm, I, 267; İbn-i Sa’d, III, 42)
Bütün bunlar nübüvvetten önce olmuştur, Nübüvvetten sonra da Hz. Peygamber’den hiç ayrılmayan Zeyd Onun Risâlet’ini ilk tasdik edenlerdendir, hatta bazı rivayetlere göre erkeklerden ilk Müslüman olan kişidir.
Resûl-i Ekrem’in Tâif yolculuğunda Zeyd de beraberdi.
Tâifliler, Resûl-i Ekrem’i dinlemeyip şehirden çıkardıkları sırada üzerlerine atılan taşların Peygamber’e isabet etmemesi için Zeyd kendi vücudunu ona siper etti ve yaralandı.
Zeyd b. Hârise Bedir, Uhud, Hendek gazvelerine, Hudeybiye seferine ve Hayber’in fethine katıldı.
Bedir zaferinin müjdesini Hz. Peygamber’in devesi Kasvâ’ya binerek Medine’ye o ulaştırdı. Hendek Gazvesinde muhacirlerin sancaktarı idi. Hz. Peygamber’in Zeyd’e olan güvenine işaret eden Hz. Âişe, “Resûl-i Ekrem, Zeyd’i bir ordu ile sefere gönderdiğinde mutlaka onu kumandan tayin ederdi. Eğer şimdi sağ olsaydı kendisini yerine halife bırakırdı” demiştir (Müsned, VI, 226-227, 254, 281).
Kur’an-ı Kerîm’de adı geçen tek sahabe olan Zeyd (el-Ahzâb.37) Resûlullah’ın dadısı Habeşî Ümmü Eymen’le Mekke’de gerçekleşen ilk evliliğinden oğlu Üsâme doğdu.
Resûl-i Ekrem, Mûte Savaşı için orduyu yola çıkarırken sancağı Zeyd’e vererek, “Eğer Zeyd şehid olursa sancağı Ca‘fer (b. Ebû Tâlib) alsın, o da şehit düşerse Abdullah b. Revâha alsın” demişti.
Üç sahâbî de bu sıraya göre şehit oldu.
Resûl-i Ekrem şehadet haberini Medine’de ashabına göz yaşları içinde bildirdi ve şöyle dua etti: “Allah’ım, Zeyd’e mağfiret et! Allah’ım, Zeyd’e mağfiret et! Allah’ım, Zeyd’e mağfiret et! Allah’ım, Ca’fer’e mağfiret et! Allahım, Abdullah’a mağfiret et!”
Sa‘d b. Ubâde, ölülerin arkasından ağlamayı yasaklayan Resûl-i Ekrem’in Zeyd için göz yaşı dökmesini garipseyince Resûl-i Ekrem şunları söyledi: “Bu, sevgilinin sevgilisine olan özlemidir.” Zeyd’in elli beş yaşında şehit düştüğü kaydedilir. (T.D.V. İslam Ansiklopedisi.)